Konkreet en muzikaal: over het werk van Gerhard Rühm

Gerhard Rühm werd in 1930 geboren in Wenen. Hij was medeoprichter van de ‘Wiener Gruppe’ (met Friedrich Achleitner, Hans Carl Artmann, Konrad Bayer en Oswald Wiener). Hun literatuur is een radicale reflectie en kunstpraktijk, gericht tegen een vastgeroeste maatschappij en cultuur. De taal is een werkinstrument en door de taal te onderzoeken en ermee te spelen, onderzoekt men ook de mens. Deze kunst wil het volledige menselijke domein verkennen: bewustzijn, gevoelens, zinnelijkheid.
Rühm beperkt zich niet tot één genre: hij is een alschrijver en musicus. Elk genre is een poging om de avant-garde op een andere manier te exploreren én om de grenzen tussen de genres te slechten. Het hoorspel –een nu verwaarloosd genre- brengt heel wat van hun bekommernissen samen: hier kan taal-geluid-woord-betekenis verenigd worden.
De kunst van Rühm is –zoals elke avant-garde- van zichzelf bewust. Bekend is zijn gedicht ‘sonett’: “erste strophe eerste zeile / erste strophe zweite zeile /” (enzovoort). Een reflectie over en een ontmaskering van de taal en de vorm. Het is een verwoestende kunst omdat het alles gelijkschakelt en ontwricht. Maar daardoor krijgen de woorden en de spraakkunst een nieuwheid. De schrijver geeft zijn bewustzijn door aan de lezer.
Zijn werk wordt gerekend tot de ‘concrete poëzie’: typografie en inhoud komen op elkaar te vallen en zijn geen onderscheiden eenheden meer. De letter is het beeld, de betekenis is de letter. Soms wordt deze poëzie een spel in de slechte betekenis van het woord. Bij Rühm is dit zelden het geval: hij doet het op zo’n manier dat de lezer geconfronteerd wordt met zijn eigen leesproces. Dan wordt het spel een confrontatie en een verrijking.
De kern van het oeuvre van Rühm bestaat uit het verbinden van uitingen met elkaar: klanken, woorden, gebaren, intenties, gevolgtrekkingen worden samengebracht waardoor de lezer een totaalervaring krijgt. Zijn poëzie moet niet alleen gelezen maar ook gesproken worden. Een mooi voorbeeld is de bundel ‘reisefieber: theatralische ereignisse in fünf teilen’. Hier worden vier niveaus tegelijkertijd in beeld gebracht: ‘aktion, sprechtext, lautsprecher, projektion’, terwijl het boek zelf, de materie van de tekst, een vijfde niveau is.
Een prestatie dit te vertalen. Zoals steeds is Erik de Smedt daarin geslaagd. Voor uitgeverij Zegwerk vertaalde hij een aantal gedichten. Het boek werd op Druksel gepresenteerd en door vertaler en auteur op het podium gebracht. De wisselwerking was wonderlijk, de levenslust aanstekelijk, de liefde zichtbaar. Een kort voorbeeld van de vertaalkracht van Erik de Smedt: het gedicht ‘susanna im reimzwang’:
(…)
susanna im wahn
wäscht sich den zahn.
susanna im lachen
wäscht sich den rachen.
susanna im schwunge
wäscht sich die zunge
(…)

Deze lezing werd georganiseerd in samenwerking met het krikri festival en het Österreichisches Kulturforum Brüssel.